Arheološka zbirka stvarana je nakon osnivanja Muzeja Sarajeva i njegovog početka rada 1949. godine. Ona danas posjeduje oko 3.000 inventarnih jedinica koje mogu približno rekonstruirati prošlost sarajevskog kraja od neolita do perioda osmanske uprave.
Zbirka je sačinjena od materijala iz tri epohe:
- prahistorija,
- rimsko doba,
- srednji vijek.
Predmeti iz arheološke zbirke Muzeja Sarajeva prate promjene u izboru materijala za izradu upotrebnih predmeta, oruđa, oružja i nakita tokom dugog perioda od mlađeg kamenog doba do srednjeg vijeka. Keramika, kost i rog koristili su se u svim periodima, dok se metal počeo koristiti od bakrenog doba nadalje, a predmeti od stakla od mlađeg željeznog doba, kroz antiku i srednji vijek.
Prahistorijski dio zbirke raspolaže materijalom od neolita do prvih godina rimske uprave u Bosni i Hercegovini. Neolitski materijal potiče s naseobine Butmir (karakteristična keramika i plastika). Butmir je naše najstarije i najpoznatije arheološko nalazište. Otkriveno je još 1893. godine i po njemu je čitava jedna kulturna grupa mlađeg neolita centralne Bosne dobila naziv „butmirska kultura“. To je neolitsko naselje podignuto na lesnom uzvišenju pleistocenske terase rijeke Željeznice, u blizini savremenog naselja Butmir. Donji slojevi pripadaju kakanjskoj kulturi, zatim slijede Butmir I i Butmir II, a gornji sloj hvarsko-lisičićke kulture predstavlja završnu fazu mlađeg neolita. Danas se već na osnovu apsolutne hronologije može pretpostaviti da se život u ovom naselju odvijao od 5 500–4 500 god. st. ere. Kult plodnosti je najizraženija manifestacija religijskih shvatanja zemljoradničkih kultura širom svijeta. Figuralna plastika, u kojoj dominira lik žene i ukrasni motivi na keramičkim posudama jasna su svjedočanstva postojanja tog kulta i u naselju Butmir. U periodu klasične butmirske kulture (Butmir II) izgrađen je specifičan umjetnički stil u oblikovanju i ukrašavanju keramičkih posuda, u kojem se posebno izdvaja spiraloidna i trakasta ornamentika, a naročito visoki umjetnički domet ostvaren je u izradi figuralne plastike. Materijal metalnog doba potiče s dvije gradine ‒ Debelo Brdo i Ilinjača. Zbirka iz ove faze raspolaže pretežno primjercima nakita. Preovladavaju fibule, privjesci, pojasevi, ukrasne igle i dugmad.
Arheološki materijal antičkog dijela zbirke potiče s prostora nekadašnje Aquae S. i naseobina na Kotorcu, Debelom Brdu i Stupu. U antički arheološki materijal spadaju mozaici, predmeti od keramike, metalno oruđe i oružje, posuđe od bakra, nadgrobni spomenici, oltari i sl. Na osnovu podataka prikupljenih analizom rimskih natpisa može se zaključiti da je Aquae S. imala autonomnu gradsku upravu, te da se kao naseobinska cjelina nije razvijala spontano i organski kroz duži vremenski period. Najvjerovatnije je nastala planskom aktivnošću rimskih vlasti, odnosno cara Marka Aurelija (161‒180.), koji je u drugoj polovini 2. stoljeća na području Sarajevskog Polja izvršio naseljavanje isluženih rimskih vojnika-veterana. Naselje je dobilo punopravni status kolonije rimskih građana kroz formalni čin osnivanja kolonije (M. H. Ćeman, 2000, 134.). Dekretom Constitutio Antoniniana 212. godine, sve autonomne plemenske zajednice i njima pripadajuće naseobinske cjeline postale su municipalne teritorijalno-političke zajednice. Jasno profiliranoj naseobini ovim dekretom zagovara se status kolonije. Aquae S. postaje značajna i stabilna tačka rimskog prisustva.
Zbirka sadrži predmete iz perioda ranog, razvijenog i kasnog srednjeg vijeka koji pripadaju vremenskom okviru od 7. do 15. vijeka. Predmeti su uglavnom prikupljeni tokom arheoloških istraživanja iz sredine prošlog vijeka do danas, a manji dio građe otkupljen je ili poklonjen kao slučajni nalaz. U arheološki materijal srednjeg vijeka spadaju srebrne fibule, naušnice, ogrlice, srebrna i pozlaćena dugmad, prstenovi, hladno oružje i stećci. Dio ove zbirke izložen je u stalnoj postavci (depadansu Muzeja) Brusa bezistana.
Zаhvаljujući bogаtom fundusu pokretnog аrheološkog mаterijаlа i dokumentаcije kojа potiče s nаjznаčаjnijih nаlаzištа u Sarajevu i njegovoj okolini, Zbirkа tokom višedecenijskog postojаnjа predstаvljа bаzu zа proučаvаnje prаhistorijskih, аntičkih i srednjevjekovnih kulturа Bosne i Hercegovine. Rezultаti tih istrаživаnjа objаvljeni su u više od dvije stotine člаnаkа, studijа i monogrаfijа koje su znаčаjno unаprijedile аrheologiju kаo nаuku, а nаšoj zemlji obezbijedile vаžno mjesto nа аrheološkoj kаrti Evrope i svijetа. U okviru Zbirke postoji konzervаtorskа lаborаtorijа kojа već duže vrijeme vodi rаčunа o stаnju pokretnog аrheološkog mаterijаlа.
Arheološka građa pristiže u Muzej manjim dijelom donacijama građana i otkupom, a uglavnom terenskim radom: rekognosciranjima, arheološkim nadzorom, zaštitnim, pokusnim i sistematskim arheološkim istraživanjima, zahvaljujući čemu se stvara arheološka slika Sarajeva i okoline u okviru Bosne i Hercegovine i Evrope.
- Voditelj zbirke: Adnan Muftarević, muzejski savjetnik, arheolog
- Porijeklo: arheološka istraživanja, otkup, poklon
- Vrsta predmeta: keramičko posuđe, figurine, uljanice, predmeti od stakla, dijelovi nošnje, nakit, kućni predmeti, oruđe, oružje i vojna oprema, konjanička oprema, metalni predmeti građevinske namjene, arhitektonska plastika, kameni spomenici
